Tarihi ipek yolu üzerinde rasladığımız konaklama yapıları

Kervansaraylar eskiden ana ticaret yolları üzerinde kervanların konaklamaları için yapılan büyük hanlardır. Orta Asya'dan Anadolu'ya uzanan ticaret yolunda kervansaraylar, uzun ve yorucu yolculukların kaçınılmaz sonucuydu zira, günlerce hatta aylarca süren yolculuklarda dinlenmek ve mola vermek gerekliydi. Bu yapıların menşeini Ribat denen etrafı savunma duvarı ile çevrili içerde barınak ve ambarların bulunduğu, köşelerinde gözetleme kulelerinin yer aldığı ileri sınır karakolları oluşturur. Bu karakollar zamanla işlevini değiştirerek konaklama amaçlı kullanılmaya başlamıştır.

Kervansaraylar, dünyanın en uzun ticaret yolu olan ipek yolu güzergahında kervanların ve yolcuların konaklayabileceği mimari yapılardır. Bunda ipek yolundan kaynaklanan kültür mirasının büyük payı vardır. Genellikle bu yapılar yazlık kışlık mekanları, konaklama yeri, ahırı, eczanesi, aşhanesi, ayakkabı tamir atölyesi ve nalbantıyla her ihtiyacı karşılayan komple tesislerdi.

Kesmetaş veya moloztaş malzemesinin kullanıldığı Anadolu kervansarayları her türlü saldırıya karşı koyabilecek sağlam duvarlar, burçlar ve kulelerle birlikte yapılmıştır. Taç kapılarının dışında fazla bezemeleri olmayan bu yapılar, genellikle önde açık bir avlu ile arkada daha dar kapalı bir hol bölümünden oluşur. Sultan hanı adı verilen şemaya sahip yapılarda avlunun merkezinde köşk mescit yer alır. Mescit bazen de girişin üzerindedir. Açık avluda eyvan sayısıyla kapalı holün bölüm sayısı değişebilmektedir. Bazı hanlarda sadece açık avlu etrafında eyvanlı bir düzen vardır.

Asya ve Anadolu kervansaraylarının, temel nitelikleri aynı olmakla beraber bazı farklılıkları bulunmaktadır. Asya'daki Türk kervansarayları genellikle tuğlanın zaman zaman da kerpicin kullanıldığı gösterişli yapılardır. Tek avlulu örneklerde daha çok kare, iki avlulu olanlarda dikdörtgen plan uygulanmıştır. Bu tasarımlarda avlu ve eyvanlar özellikle dört eyvan önemlidir. Çeşitli amaçlarla kullanılacak mekanlar bu eyvanların arasına yerleştirilir. Hayvan barınakları için genellikle avlular bazen de avluyu çevreleyen uzun mekanlar kullanılmıştır. Köşe kuleleri bu mimarinin tipik özelliğidir, Giriş eyvanı etkileyici taç kapı şeklindedir. Karahanlılar ve Gaznelilerin geliştirdikleri bu yapılar, mimari tarz ve yapılarıyla Büyük Selçuklu kervansaraylarını etkilemiştir.

Kentlerin gelişimiyle kervansaraylar konaklama işlevlerinin yanı sıra ticaret ve pazar merkezleri olma niteliğini kazanmıştır. Buna bağlı olarak Osmanlı kervansarayları plan açısından; avlusuz kapalı, avlulu açık ve kent hanları olarak sınıflandırılabilir.